ARAŞTIRMA │ GÜNAY AYDIN*

BİLGE TONYUKUK

Bilge Tonyukuk (D.T:646/Ö.T:724)
Tonyukuk; İngilizce: Tonyuquq The Wise
Çince   : Ashide Yuan Zhen
Sülalesi: Aşide
Doğum Yeri:Tabgaç
Çocukları: İlitmiş, Bilge 

Bilge Tonyukuk, Göktürk döneminin en büyük Devlet adamlarındandır. 
Bilge Tonyukuk Çin’de doğmuş ve ömrünün önemli bir kısmını orada geçirmiştir. 
Daha sonra Türklerin bağımsız yaşayacağı Step(Bozkır)’lere gelmiştir.
Onun almış olduğu çeşitli ad ve unvanlar arasında kaynaklarda en çok geçeni “Bilge Tonyukuk”tur.(Kaşgarlı Mahmut 4.cilt) 
Bilge demek “hakim, akıllı, bilgin, alim insan” demektir.
Türklerde Bilge en büyük unvanlardandır.
“Tonyukuk” adının da bir unvan olduğu bilinmektedir. 
Tonyukuk kelimesi TUN ve YUGRUŞ kelimelerimden oluştuğu anlaşılmaktadır. 
Anlamı ise ilk halktan vezir ya da ilk halktan çıkmış vezirdir.
Ayrıca Bilge Tonyukuk’un kaynaklarda geçen diğer unvanları ise “Boyla Baga Tarkan” ve “Apa Tarkan”dır. 
Tonyukuk’un ilk kısmının okunuşu TON, TUN, TUY şeklindedir.
Ton’un karşılığı giyecek, elbise, dondur. (Cateroğlu 1968 Sayfa 246)
TUN kelimesi ise kadının ilk kocası veya kadının ilk çocuğu için kullanılmaktadır.
Günümüzde “TUN” kelimesi saygı gösterilen saygın anlamına geldiği bilinmektedir.(Dirmen 1997 Sayfa 3992) 
“Tuy” ise halk anlamındadır. (Kaşgarlı Mahmud 1992 4.Cilt Sayfa 664)
Türklerde hakandan sonra gelen en önemli derece VEZİRLİKTİR. 
Bu, sadece Türklere ait özelliktir.

Bilge Tonyukuk’un Anıtı:
Günümüzde Moğolistan başkenti Ulanbatur yakınındaki BAYN TSOKTO tepesinde bulunmaktadır. Bu Anıtın yanında, yazılı taşlar, heykeller, Balballar(mezarın başına dikilen taşlar) bulunmaktadır. Özellikle iki adet taşın dört bir tarafı Türkçe olup, Göktürk yazısıyla yazılmıştır. Bu yazıtlarda Türk siyasi, askeri, hukuki ve düşünce hayatı için kayda değer bilgiler vardır. 
Bilge Kağan yazıtlarında “Tonyukuk” Boyla Baga Tarkan ünvanı ile belirtmiştir. 
Baga bir rütbedir. Baga unvanı Tarkan unvanı ile kullanılmıştır. (Sümer 1999 Sayfa 33)
Tarkan unvanı ise Vezir Nazır anlamında kullanılmaktadır. (Cateroğlu 1968 Sayfa 226)
Ayrıca Tarkan bir diğer unvanı BAŞKOMUTAN’dır.
“Bilge Tonyukuk” yazıtları 1899 yılında RADLOFF tarafından okunmuş ve çevirisi yapılmıştır.
RAFLOFF bu yerlerin fotoğraflarını çekmiş, bilgilerini bir eserde toplamıştır. 
Toplamış olduğu bilgileri TÜRKOLOJİ’Nİ̇N en eski üstadı, Danimarka’mı Thomsen’e vermiş, o da bu bilgileri 1893 yılında “TURCİCA” eserinde yayımlamıştır. Daha sonra bu bilgileri Bilge Tonyukuk Yazıtı adlı eserinde 1936 yılında H.N Orkun yayımlamıştır.

Kişiliği:
Bilge Tonyukuk tarihte adları bilinen en büyük devlet adamları arasında yer almaktadır.
Çin kaynaklarında onunla ilgili şu sözler kayda değerdir: Tonyukuk, otoriter, hakim ve kurnazdır. (LUİ MAU-TSAİ 1958 1.Cilt Sayfa 175-227)
Onun otoriter olduğu kendi yazıtında verdiği bilgilerden de anlamaktayız.
Bu sözlerde;
“TANRI BİLGİ VERDİĞİ İÇİN KENDİM BİZZAT KAĞAN KILDIM”
“BİLİNCİSİ, YARDIMCISI BİZZAT BENDİM”
Ayrıca Bilge Tonyukuk Türk milletinin Ötüken’i yurt tuttuğunu, güneydeki, batıdaki, kuzeydeki ve doğudaki Türk milletinin buraya geldiğinden söz eder. (Bilge Kağan Yazıtı 1 Güney 10)
Bilge Tonyukuk, Kutluğ, İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan ile birlikte Türk devletlerine ve milletine büyük hizmet etmiştir.
Bilge Tonyukuk akıllı, halk arasında sevilen, ilk vezirdir. Aynı zamanda strateji uzmanı olup başkomutanlık yapmış kişidir.
Bilge Tonyukuk, döneminde adından en çok söz ettiren devlet adamıydı. 
Bilge Kağan’ın kendine ait yazıtlarında onun ismine yer vermesi, onun ne kadar büyük devler adamı olduğunu gösterir.
Bilge Tonyukuk Çin’de doğması, Çin kültürüyle büyümesine rağmen; ömrü boyunca kuvvetli bir Türk milliyetçisi olarak yaşamıştır.
Kaynaklarda Tonyuk’un Kağan gibi gördüğü ve bilge unvanı kullandığı dikkati çekmektedir.
Bilge Tonyukuk, Kutlu Bilge ile beraber Kuzey Çin’deki Yün-Çu eyaletine baskınlar düzenleyerek Çinlilere büyük kayıplar verdirmiştir.
Türk boylarını, Baykal gölünün güney batısı ile Orhun ve Tamır ırmakları ile çevrili Ötüken Yaylasına toplamıştır. 
Burası Türklerin kutlu toprakları sayılmaktır.
İlteriş Kağan, Kapgan Kağan hatta Bilge Kağan döneminde devleti için kanunlar, nizamlar geliştirilmiş, güçlü bir idari yapı oluşturulmuştur
Bilge Tonyukuk aynı zamanda kahraman bir kişi idi. Düşmanlara karşı birçok savaşa girmiş ve bu savaşlardan büyük başarılar elde etmiştir.
Bilge Tonyukuk; Gözü kör, kulağı sağır millet olmaz, anlayışı ile belki dünyadaki ilk istihbarat teşkilat anlayışını kuran devlet adamıdır.
Böylece ülke dışındaki gelişmeleri de takip edip Göktürk devletinin varlığı, birliği, ve dirliği için çalışmıştır.
Üç düşmanın Göktürklere saldırı ihtimaline karşı “O SÖZÜ İŞİTİP UYUYACAĞIM, GÜNDÜZ OTURACAĞIM GELMEDİ” demiştir.(Bilge Tonyukuk Yazıtı)
Buradan da anlaşılıyor ki; çok ferasetli, uyanık her zaman dikkatli olunması gerektiğini söyleyen kişiydi.
Orhun Yazıtları Türk tarihinin bilinen en eski yazılı belgeleridir. 
Bilge Tonyukuk bu yazıtlarda: “Kendim artık yaşlandım. Bu devler için çok şeyler yaptım,” demiştir.

*Eğitimci-TED Koleji