ARAŞTIRMA │ SUDE NUR YILMAZ*

IBIRAY ALTINSARİN

Ibıray Altınserin, 1841’de Torgay bölgesi Nikoloyevsk ilçesi Arakaragay kasabasında dünyaya geldi. Babası eğitim almamış bir köy imamı idi. Üç yaşında yetim kaldı ve dedesi tarafından büyütüldü. Dedesi tanınmış bir kazak beyiydi. Üç yıl kadar molladan eğitim aldıktan sonra Kazak çocuklarının okutulup tercüman olması için Ruslar tarafından açılan bir okula devam etti. Rus, Tatar, Arap ve Fars dillerini öğrendi. 
1857’de tercümanlığa başladı. 1859'da dedesinin yakın dostu ve Orenburg Sınır Komisyonu başkanı olan tanınmış doğu bilimci Vasiliy Vasilyeviç Grigoryev'in tercümanlığına başladı; bu sırada onun zengin kütüphanesinden yararlanma imkanı buldu. Rus edebiyatı klasiklerinden Puşkin, Tolstoy gibi yazarları, Batı edebiyatı klasiklerinden Shakespeare, Goethe, Byron gibi yazarların eserlerini okuyarak kendini geliştirdi. Aynı zamanda doğu edebiyatıyla da tanıştı. Kazak kültürünü, tarihini, edebiyatını araştırdı.1860’da kazak çocuklarının okuyacağı okulların açılmasına izin verildi ve Altınserin hemen bu konuda işe koyuldu. Halktan ve yöneticilerden yeterince destek görmeyince köy köy dolaştı, destek topladı. Okul, 8 Ocak 1864’te açıldı. Altınsarin eğitim çalışmalarına devam ederken halk içinde şiir, hikâye, kıssa, destan gibi sözlü edebiyata ait olan malzemeyi derleyip yazıya geçirmek için yoğun çaba harcadı. 1874 yılında açılan Coğrafya Enstitüsünün Orenburg bölümüne atandı.Kazakların yerleşik hayat geçmeleri gereğini görerek erkek çocuklarının marangozluğu, demir ustalığını ve diğer işleri; kız çocuklarının ise, iç giyim, elbise dikme, örgü örme, halı dokuma, at kılından kemer yapma gibi işleri öğrenebileceği okulların açılması için çalışmalar yürüttü. 1879 yılında Torgay’daki okullara müfettiş oldu. Bu görev ona istediği okulları açma fırsatı verdi. Torgay ve civarına liseler açarak her lise için kütüphane kurdu. Açılan okullar için yeni türde kitapların basılması gerektiğini düşünerek Rus ve Batı edebiyatından çocuk edebiyatına ait eserleri inceleyip yeni eserler yazdı; böylece Kazak çocuk edebiyatının temelini attı.1883 yılında “Qazaq Gazeti” adıyla ilk günlük Kazak gazetesini çıkardı.
Çağdaş Kazak Edebiyatının kurucusu olarak tanınan Ibılay Altınsarin yazılı Kazak Edebiyatının kiril alfabesiyle ilk örneklerini yazmıştır. Kazak Türkçesinin ilk edebi eseri olan “Qazaq Qrestomatyası" (Kazak Antolojisi) onun eseridir. Yazdığı gramer kitabıyla da Kazak Türkçesine ait ilk gramer çalışmasını yapmıştır. Arap alfabesi ile yazılmış Kazakça eseri ve Rusça yazılmış eserleri de vardır. Rus klasiklerini Kazakça’ya çevirmiştir. Eserlerinin büyük çoğunluğunun çocuklara yönelik olması onu Kazak Çocuk Edebiyatının atası yapmıştır. 17 Temmuz 1889’da 47 yaşında hayata gözlerini yummuştur.

ESERLERİ:
• Kırgızca (Kazakça) Okuma Kitabı
• Kazaklara Rusçayı Öğretmenin Temel Kuralı
• Müslümanlığın Temeli – (İslâm’ın Şartları)
• Orenburg Bölgesi Kazaklarının Ölen Adamı Gömme ve Ona Yemek Verme Geleneği Üzerine Deneme ve Orenburg Bölgesi Kazaklarının Dünür Olma, Kız Alma ve Düğün Yapma Geleneği Üzerine Deneme
• Kazak Gazetesi
• Altınsarin’in Yazdığı Mektuplar

*Trabzon Sosyal Bilimler Lisesi